Motoryka precyzyjna

    Najważniejszy jest dotyk, człowiek odczuwa go bardzo wcześnie, długo przed narodzeniem i nie przestaje go odczuwać właściwie do końca życia. Receptorem, który pozwala odczuwać dotyk jest skóra i przez nią właśnie docierają informacje głównie do dwóch obszarów mózgu: czuciowego i ruchowego. „Receptory dotyku są najgęściej rozmieszczone na opuszkach palców, wargach i na czubku języka. Dziecko nabywa pierwszych doświadczeń o otaczającej rzeczywistości biorąc przedmioty do ręki, które następnie wędrują do ust. Wszystkie te czynności dostarczają dziecku ogromną ilość bodźców zmysłowych, są one bardzo ważne dla rozwoju człowieka, ponieważ warunkują zaspokojenie potrzeb psychicznych”[1]. Kora czuciowa gwarantuje odbieranie wrażenia bólu, temperatury i jest odpowiedzialna za propriocepcję, czyli informacje o położeniu ciała, zmysłowym postrzeganiu aparatu ruchu, położeniu różnych części ciała względem siebie. Kora ruchowa natomiast powoduje ruch wszystkich mięśni, a w szczególności dotyczy motoryki precyzyjnej.

    Obszar kory mózgowej odpowiedzialny za motorykę precyzyjną dłoni i narządów artykulacyjnych zajmuje zdumiewająco dużą powierzchnię w stosunku do pozostałych obszarów kory, odpowiadających za ruchy innych części ciała. Ponadto ośrodki odpowiedzialne za ruchy ręki oraz ośrodki odpowiedzialne za motorykę artykulatorów znajdują się w bardzo bliskim sąsiedztwie. Pobudzanie i stymulacja dłoni ma wpływ na stymulację i pobudzenie ośrodka ruchowego mowy. Widoczne to jest nawet tuż po urodzeniu, kiedy u dziecka występuje odruch pierwotny, który pozwala na koordynację ręka – usta. Ucisk w środek dłoni dziecka powoduje otwarcie ust i odwrócenie głowy w kierunku bodźca. Jest to odruch Babkina i utrzymuje się on do około 4 miesiąca życia. Według S. Masgutowej „rozwój tego odruchu stwarza podstawę do rozwoju asymetrycznego odruchu fonicznego szyi i koordynacji „ręka – organy artykulacji (język)”, a później także rozwoju mowy i komunikacji. Wpływa także na rozwój środka ciała, wymiaru stabilności. Zbyt mocno zaciśnięte pięści w późniejszym wieku świadczą o napięciach w ciele, o symptomach neurotycznych. U dzieci jąkających się lub lękowych, ręce są napięte i zaciśnięte pięść. Takie napięcie jest przekazywane do obszaru szyi i mięśni piersiowych większych, co prowadzi do zaburzeń w działaniu przewodu pokarmowego. Nadmiernie rozwinięte ręce, słabe zaciśnięcie dłoni w pięści na odwrót – świadczy o hipotonii, słabości mięśniowej i opóźnieniu tego odruchu w rozwoju. U człowieka dorosłego niezintegrowanie tego odruchu z ogólnym systemem ruchów może przejawiać się w braku zdolności manualnych, niemożności wykonania chwytu pęsetkowego, problemami z mową z powodu przetrwałych relacji pomiędzy ręką a ustami, angażujących niezależną kontrolę mięśni ust, nadwrażliwość na stymulację dotykową dłoni i ruchami ust przy pisaniu i rysowaniu, a także w nadmiernym napięciu mięśni szyi, rąk i twarzy w sytuacjach społecznych i występach publicznych. Niezintegrowany odruch może być jedną z przyczyn brzydkiego pisma i nieumiejętności rysowania, wyrażania swoich myśli.”[2]

    Pobudzenie dotykowe dłoni po raz pierwszy ma miejsce już w życiu płodowym, bo wtedy właśnie zaczyna rozwijać się motoryka precyzyjna. Rozwój ręki odbywa się od 28 dnia życia płodowego, około 50 dnia życia płodowego pojawiają się pierwsze ruchy ręki, widoczne są palce, zaczynają współpracować nerwy i mięśnie. Od tego czasu dziecko doświadcza wrażeń dotykowych, może łapać pępowinę, rozpoczyna ssanie i połykanie. Dużą wrażliwość na dotyk wykazuje obszar okolicy ust –  warga górna, szczęka, żuchwa. Około 25 tygodnia życia płodowego dziecko ma rozwinięte ręce, może dotykać otoczenia, własnej skóry, zwijać ręce w piąstki. W życiu płodowym również następuje rozwój słuchu, płód odbiera wrażenia akustyczne.

    U noworodka występują liczne odruchy okolic ust: ssanie, szukanie, wysuwanie języka, kąsanie, żucie, połykanie. Odruchy z wiekiem zanikają lub przekształcają się w inne, bardziej dojrzałe. W pierwszym miesiącu życia dziecko reaguje na dźwięki, odkrywa swoje ciało, zwłaszcza rączki, które chętnie wkłada do buzi, zaciska rączkę na przedmiocie. Odruch chwytny jest nieświadomy. Właśnie na tym odruchu opiera się doskonalenie chwytania i manipulacji przedmiotami. W 2 miesiącu życia dziecko lepiej widzi, łączy obie rączki, wkłada je do buzi, wyciąga rączkę w kierunku interesującego je przedmiotu, zaczyna głużyć. W 3 miesiącu życia dziecko ćwiczy sięganie, chwytanie przestaje być tylko odruchem. Dziecko może utrzymać grzechotkę, potrząsać nią, wraz z rozwojem percepcji wzrokowej widzi przedmioty, których wcześniej nie zauważało. Zdobywa poczucie głębi i zaczyna dostrzegać, że świat jest trójwymiarowy. W 4 miesiącu dziecko chwyta całą dłonią bez użycia kciuka, który zwykle pozostaje w środku dłoni. Przedmioty, które widzi usiłuje złapać i włożyć do ust. Nie potrafi trzymać dwóch przedmiotów na raz. Gdy zaciekawi je inna zabawka, ta trzymana dotychczas zostaje wypuszczona z dłoni. Wyraźna jest też intensywna praca aparatu mowy – dziecko parska wargami, zmienia wysokość i intonację głosu, różnicuje płacz, występują głoski m, b. Niemowlę w 5 miesiącu życia umie już chwycić grzechotkę całą dłonią, aktywizując palce od II do V, kciuk przylega do przedmiotu. W szóstym miesiącu maluch potrafi sięgać w górę, w dół, przed siebie, na boki, uwielbia bawić się stopami i wkładać je do ust. Może też trzymać kubek obiema rękami i unosić do ust, albo uderzać zabawkami o inne przedmioty. W 7 miesiącu dziecko zaczyna używać rąk i palców na różne sposoby. Przebiera nimi po ziemi grabiącym ruchem, gdy stara się podnieść przedmiot. Rozwija się chwyt promieniowo- dłoniowy, palce od I Ido V łapią przedmiot z opozycją kciuka. W 8 miesiącu pojawia się chwyt promieniowo-palcowy, (palce od II do V w swych dalszych odcinkach chwytają przedmiot z opozycją kciuka), oraz chwyt „nożycowy” (kciuk dociska małe przedmioty do II palca). Niemowlę powtarza sylaby i całe ciągi sylabowe. Około 9-10 miesiąca wyraźny jest duży postęp w koordynacji wzrokowo-ruchowej i motoryki precyzyjnej. Dziecko chwyta przedmioty przy udziale kciuka i palca wskazującego używając opuszków tych palców – jest to chwyt pęsetowy. Często zbiera w ten sposób okruszki z podłogi. Pokazuje szczegóły przedmiotów palcem wskazującym. Zaczyna też klaskać, naśladować zabawy ruchowe z dorosłymi, intonację ich wypowiedzi, odgłosy zwierząt. Wypowiada zestawienia dwusylabowe (mama, baba). Około 11-12 miesiąca maluch potrafi dwoma palcami podnieść drobny przedmiot, wkładać jedne rzeczy w drugie, manipulować zabawkami. Pojawiają się pierwsze sensowne sylaby i umiejętność wykonywania prostych poleceń oraz reakcja na zakazy. Po ukończeniu pierwszego roku życia dziecko zdobywa znaczną kontrolę nad ruchami precyzyjnymi. Pokazuje palcem wskazującym, co oznacza, że rozpoznaje różne obiekty i próbuje je zidentyfikować. Próbuje też samodzielnie przewracać strony w książeczkach, używać prostych narzędzi, napełniać wiaderka, pudełka, układać wieżę z dwóch, a później większej ilości klocków. Wypowiada pierwsze słowa, powtarza zabawy i zestawienia sylab za osobą dorosłą, zaczyna używać gestów. Około 2 roku życia dziecko wypowiada pierwsze zdania, doskonali funkcje manualne. Coraz sprawniej się porusza wykorzystując w tym celu chodzenie, bieganie, wdrapywanie się na meble, schody, jest ciekawskie i wszędobylskie. W kolejnych miesiącach i latach dziecko jeszcze bardziej usprawnia motorykę precyzyjną, uczy się lepić z plasteliny, rysować, posługiwać się sztućcami, nożyczkami, coraz wyraźniej mówi, samodzielnie się wypowiada.

    Na sprawność aparatu mowy korzystnie wpływa karmienie piersią, gdyż ssanie w naturalny sposób usprawnia mięśnie warg, policzków i języka. Podczas karmienia piersią matka stymuluje wszystkie narządy zmysłów dziecka. Pobudza jego smak, węch, dotyk, równowagę. Jest to najlepszy sposób wpływania na integrowanie się zmysłów, poznawanie własnego ciała, nawiązywania relacji z otoczeniem. Zmysł smaku rozwija się już w życiu płodowym. Głównym narządem odbierającym wrażenia smakowe jest język, który posiada kubki smakowe odbierające cztery podstawowe smaki: kwaśny, słodki, słony, gorzki. Pobudzenie kubków smakowych powoduje powstanie reakcji niezbędnych dla czynności jedzenia – wydzielanie śliny, połykanie, ruchy języka. Wraz z rozwojem dziecka zwiększa się różnorodność pożywienia, co sprzyja wzrostowi wrażliwości receptorów smakowych i dojrzewaniu kanałów nerwowych przesyłających informacje do mózgu.[3] Około 6 miesiąca życia dziecko interesuje się smakiem, próbuje nowych pokarmów, dzięki wprowadzeniu karmienia miękką łyżeczką, zostaje stymulowany zarówno zmysł smaku jak i dotyk – wewnątrz jamy ustnej. W przypadku starszych dzieci dla prawidłowego rozwoju aparatu artykulacyjnego korzystne jest jedzenie owoców ze skórką, żucie np. marchewki.

    Aby prawidłowo przebiegał proces kształtowania się motoryki precyzyjnej dłoni oraz aparatu mowy konieczna jest integracja zmysłowa w OUN. Założenia teorii integracji sensorycznej przedstawiła dr J. Ayres oraz inni naukowcy w licznych badaniach.[4] Teoria ta opiera się na założeniach wywodzących się z neurologii, psychologii i teorii zachowania. Metoda integracji sensorycznej łączy spójny system wiedzy teoretycznej, diagnozę i terapię zaburzeń rozwojowych. Metoda ta może być stosowana także w celu stymulacji rozwoju oraz profilaktyki trudności szkolnych, a nawet ogólnie życiowych uwzględniając efektywność działania człowieka, jego funkcjonowanie emocjonalne i społeczne. Występują liczne dysfunkcje w zakresie integracji sensorycznej wymagające odpowiednich technik terapeutycznych. Do głównych założeń należą:

Reakcje adaptacyjne

Plastyczność neuronalna

Integralność systemu nerwowego

Złożone zachowania rozwijają się w oparciu o te, które zostały wcześniej wykształcone. Dzięki procesom integracji sensorycznej sekwencyjnie pojawiają się coraz bardziej skomplikowane zachowania. Istotą jest doświadczenie sensomotoryczne.

Jest to zdolność mózgu do zmian. Zakłada ona możliwość modyfikacji w obrębie systemu nerwowego w wyniku odpowiedniej stymulacji (zwłaszcza systemu dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego). Plastyczność zależy m.in. od: krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji i wieku, zaangażowania w wykonywanie zadań terapeutycznych, różnorodności dostarczanych wrażeń.

Polega na kontroli ośrodków podkorowych przez ośrodki korowe i odwrotnie. Poprawa działania ośrodków podkorowych ma wpływ na lepszą pracę ośrodków korowych i całego mó

Poziom pierwszy	Poziom drugi	Poziom trzeci	Poziom czwarty
Zaczyna się w życiu płodowym i obejmuje 2 pierwsze miesiące życia;integracja bodźców błędnikowych i proprioceptywnych, koordynacja ruchów gałek ocznych, utrzymanie napięcia mięśniowego, poczucie pewności wobec siły grawitacji. Napięcie mięśni i umiejętność jego zmiany jako podstawa dla rozwoju ruchowego, zwłaszcza precyzyjnych ruchów ręki.	Trwa do końca pierwszego roku. Integracja informacji płynących z układu przedsionkowego, receptorów czucia głębokiego, układu dotykowego. Tworzy się percepcja własnego ciała, koordynacja stron ciała, praksja. Jest to etap kluczowy dla wykonywania działań angażujących obie ręce, wymagających przekroczenia linii ciała (np.: wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików). Prawidłowy rozwój schematu ciała również warunkuje prawidłowy rozwój mowy.	Obejmuje okres przed- przedszkolny. Integracja bodźców pochodzących z układu przedsionkowego, czuciowego proprioceptywnego, wzrokowego, słuchowego. Wzrasta koordynacja wzrokowo- ruchowa, umiejętność celowego działania, posługiwanie się mową.	Okres przedszkolny i początek okresu wczesnoszkolnego. Dokonuje się ustalenie dominacji półkul mózgowych i stron ciała, a więc zakończenie procesu lateralizacji.
Zaburzenia powodują trudności w czytaniu, pisaniu, braku płynności ruchu.	Zaburzenia powodują dyspraksję, niezgrabność ruchową, problemy z samoobsługą i grafomotoryką.	Zakłócenia w obrębie systemu przedsionkowego powodują opóźnienie w rozwoju mowy.	Zaburzenia w tym procesie powodują trudności w nauce czytania, pisania, zwłaszcza trudności z różnicowaniem stron (prawa- lewa).

Układ zmysłów	nadwrażliwość	podwrażliwość
Układ przedsionkowy	– objawy wegetatywne – brak tolerancji ruchów obrotowych głowy lub całego ciała – niepewność grawitacyjna – lęk przed huśtaniem – może występować nadwrażliwość emocjonalna, dotykowa i słuchowa	– wzmożona aktywność ruchowa (potrzeba biegania, skakania, huśtania się) – problemy z koncentracją uwagi
Układ proprioceptywny	– nie odnotowano	– niekontrolowane chaotyczne ruchy – duża ilość ruchów mimowolnych – ściskanie ołówka podczas rysowania oraz innych narzędzi podczas czynności manipulacyjnych – nieumiejętne podskakiwanie.
Układ dotykowy	– dziecko nie lubi bliskości, może unikać kontaktu dotykowego – drażni je ubieranie, mycie włosów – nie lubi bawić się w piasku – nie lubi malowania farbami, lepienia – ma trudności z koncentracją uwagi	– dziecko samo dostarcza sobie bodźców dotykowych, np. uderzając się po twarzy – nie różnicuje części ciała, – może mieć trudność z odczuwaniem na sobie ubrania,